I. Định hướng
− Mọi sự vật, hiện tượng trong đời sống đều tồn tại theo bản chất vốn có của chúng. Mức độ hiểu biết về một đối tượng phụ thuộc vào khả năng nhận thức của mỗi người. Do đó, việc trình bày rõ ràng, cụ thể về một sự vật hay hiện tượng sẽ giúp người khác hiểu sâu hơn, thấu đáo hơn, từ đó đưa ra được những hướng giải quyết phù hợp và hiệu quả.
− Yêu cầu đối với kiểu bài viết:
+ Trình bày rõ ràng về sự vật, hiện tượng trong đời sống xã hội được chọn để thuyết minh và cung cấp một số thông tin cơ bản giúp người đọc bước đầu hình dung về sự vật, hiện tượng đó.
+ Làm rõ đặc điểm của sự vật, hiện tượng theo một trình tự hợp lí, phù hợp với tính chất riêng của đối tượng.
+ Rút ra ý nghĩa của việc hiểu đúng và đầy đủ về sự vật, hiện tượng được thuyết minh.
+ Có thể kết hợp thêm các yếu tố như miêu tả, tự sự, biểu cảm hoặc nghị luận để làm cho văn bản sinh động và hiệu quả hơn.
II. Phân tích bài viết tham khảo
III. Thực hành viết
1. Chuẩn bị viết
Để viết bài thuyết minh, trước hết, cần xác định một sự vật hoặc hiện tượng trong đời sống xã hội có tính thời sự hoặc đáng quan tâm. Việc lựa chọn có thể dựa trên quan sát thực tế hoặc dựa vào những hiểu biết đã tích luỹ qua sách báo, phương tiện truyền thông. Qua đó, người viết có thể nhận diện được những sự vật, hiện tượng từng thu hút sự chú ý trong cộng đồng. Ví dụ: một lễ hội văn hoá tiêu biểu; một phong trào xã hội có ý nghĩa trong tiến trình lịch sử dân tộc; hiện tượng thần tượng hoá cá nhân một cách cực đoan; xu hướng đi phượt trong giới trẻ;...
2. Tìm ý, lập dàn ý
a. Tìm ý
Để tiến hành tìm ý cho bài thuyết minh về một sự vật, hiện tượng trong đời sống xã hội, người viết cần tự đặt ra và trả lời một số câu hỏi mang tính định hướng. Cụ thể:
− Bản chất hoặc nội dung cốt lõi của sự vật, hiện tượng đó là gì?
− Những thông tin về sự vật, hiện tượng được thuyết minh nên trình bày theo trình tự nào?
Cấu trúc triển khai | Ví dụ | Các câu hỏi cần trả lời |
Nguyên nhân − Hệ quả − Giải pháp | Bài thuyết minh về một hiện tượng như bài viết tham khảo (Hiện tượng miệt thị ngoại hình). | − Hiện tượng đó có nguyên nhân từ đâu? − Hiện tượng đó có tác động tích cực hay tiêu cực đối với đời sống? − Sự tác động đó đưa đến những hệ quả gì? − Cần làm gì để phát huy tác động tích cực hoặc xoá bỏ tác động tiêu cực của hiện tượng đó đối với đời sống con người? |
Theo diễn biến trong thời gian | Bài thuyết minh về một phong trào xã hội trong lịch sử nước nhà. | − Hiện tượng đó xuất hiện từ khi nào? − Hiện tượng đó diễn biến như thế nào qua các thời kì? − Hiện tượng đó kết thúc khi nào? |
Ngoài ra, người viết có thể lựa chọn triển khai theo các trình tự khác tuỳ vào đặc điểm của sự vật, hiện tượng được thuyết minh như: theo các thành tố của đối tượng, theo phạm vi không gian mà đối tượng đó có ảnh hưởng,...
− Cuối cùng, cần xác định rõ: Việc thuyết minh về sự vật, hiện tượng trong đời sống xã hội đó có ý nghĩa gì?
b. Lập dàn ý
Sắp xếp các ý đã tìm được vào các phần theo bố cục của một bài thuyết minh.
Phần | Nội dung |
Mở bài | Giới thiệu sự vật, hiện tượng cần thuyết minh, nêu rõ sự tồn tại của sự vật, hiện tượng trong đời sống xã hội. |
Thân bài | − Nêu bản chất của sự vật, hiện tượng được thuyết minh. − Trình bày các thông tin theo trình tự đã được lựa chọn, xác định ở phần Tìm ý. |
Kết bài | Nêu ý nghĩa của việc nhận thức đúng về sự vật, hiện tượng cần được thuyết minh. |
3. Viết
− Phần Mở bài, Kết bài và mỗi ý được nêu trong Thân bài cần được trình bày dưới dạng các đoạn văn.
− Khi viết bài, người viết cần bám sát cách triển khai đã được lựa chọn ở phần Tìm ý và Lập dàn ý (theo cấu trúc nguyên nhân − hệ quả − giải pháp, theo các thành tố của đối tượng, theo diễn biến trong thời gian, theo phạm vi không gian mà đối tượng đó có ảnh hưởng,...) để triển khai bài thuyết minh.
− Lời văn thuyết minh cần sáng sủa, mạch lạc; các dẫn chứng và tư liệu sử dụng phải chính xác, trung thực và có giá trị làm sáng tỏ nội dung thuyết minh.
− Cần vận dụng linh hoạt, phù hợp các yếu tố miêu tả, tự sự, biểu cảm, nghị luận,... nhằm tăng thêm hiệu quả thuyết minh. Tuy nhiên, khác với văn bản nghị luận, văn bản thuyết minh có mục đích chính là cung cấp thông tin cho người đọc, không nhằm thuyết phục người khác về một vấn đề. Do đó, các thông tin trong văn bản thuyết minh cần được trình bày một cách khách quan. Việc lồng ghép các yếu tố biểu cảm hay nghị luận cần được cân nhắc kỹ về mức độ, tránh làm lệch mục đích của bài viết.
− Ngôn từ cần trong sáng, đơn nghĩa, ưu tiên các từ ngữ mang nghĩa tường minh; hạn chế sử dụng biện pháp tu từ có thể gây hiểu lầm hoặc làm lu mờ nội dung chính của sự vật, hiện tượng được thuyết minh.
4. Chỉnh sửa, hoàn thiện
Sau khi hoàn thành bài viết, người viết cần đọc lại toàn bộ văn bản, đối chiếu với yêu cầu của kiểu bài và dàn ý đã lập từ trước để tiến hành chỉnh sửa, hoàn thiện. Chú ý những nội dung sau:
− Bổ sung những diễn giải cụ thể, các cứ liệu liên quan đến sự vật, hiện tượng cần thuyết minh nếu thấy chưa đầy đủ.
− Kiểm tra lại trình tự triển khai các ý trong bài, sắp xếp lại nếu nhận thấy bố cục chưa hợp lí hoặc thiếu mạch lạc.
− Rà soát toàn văn bản để phát hiện và sửa các lỗi về diễn đạt (chính tả, từ ngữ, ngữ pháp,...) nhằm đảm bảo văn bản chuẩn xác và rõ ràng.
