TRI THỨC NGỮ VĂN
(Tuỳ bút, tản văn)
1. Tuỳ bút
– Tuỳ bút tập trung thể hiện rõ nét, tinh tế cái “tôi” của tác giả, luôn có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa tự sự và trữ tình.
– Tùy bút vận dụng đồng thời yếu tố tự sự (kể lại sự việc, chi tiết) và yếu tố trữ tình (bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ). Sự hòa quyện này tạo nên đặc trưng mềm mại, uyển chuyển trong cấu trúc và ngôn ngữ của thể loại.
– Khác với các thể loại mang tính tự sự thuần túy, ở tùy bút, sự kiện không giữ vai trò trung tâm mà chỉ là chất liệu để triển khai tư tưởng, cảm xúc. Điều thực sự quan trọng là cảm xúc, là những chiêm nghiệm về cuộc sống và con người.
– Sức hấp dẫn của tuỳ bút nằm ở tính chất tự do, sự tài hoa trong liên tưởng gắn với cái “tôi” tinh tế, độc đáo của tác giả.
– Một số tác phẩm tuỳ bút nổi tiếng: Người lái đò sông Đà (Nguyễn Tuân), Đường chúng ta đi (Nguyễn Trung Thành), Thương nhớ mười hai (Vũ Bằng), Chân trời cũ (Hồ Dzếnh),…
2. Tản văn
– Trong hệ thống thể loại văn học, tản văn là một dạng văn xuôi có nhiều điểm tương đồng với tùy bút.
– Đặc trưng của tản văn là sự đan xen giữa tự sự, trữ tình, nghị luận, miêu tả thiên nhiên và khắc họa nhân vật. Sự kết hợp này tạo nên nét đa thanh trong cấu trúc và giọng điệu.
– Tác phẩm tản văn thường hướng đến việc làm nổi bật những khía cạnh tiêu biểu, giàu giá trị nhân văn của xã hội. Tác giả thể hiện trong tản văn không chỉ là người quan sát mà còn là chủ thể mang tâm trạng, tình cảm – thông qua đó thể hiện quan điểm, cảm xúc và cách nhìn đối với cuộc sống.
– Tản văn có sức cuốn hút bởi khả năng phát hiện những nét đặc trưng, đôi khi rất riêng biệt và tinh tế của đối tượng hoặc sự kiện. Đồng thời, nó còn thể hiện năng lực nghệ thuật trong việc kết nối, xâu chuỗi những chi tiết nhỏ nhặt, tưởng như rời rạc, để làm nổi bật chủ đề tư tưởng của tác phẩm.
3. Những yếu tố trong tuỳ bút và tản văn
– Trong tùy bút và tản văn, yếu tố tự sự giữ vai trò thuật lại các sự việc, câu chuyện hoặc chuỗi tình tiết. Những tình tiết này có thể gắn với hành động, diễn biến tâm trạng, cảm xúc của nhân vật hoặc liên quan đến các phương diện như lịch sử, phong tục, văn hóa được đề cập trong tác phẩm.
– Yếu tố trữ tình trong tùy bút là nơi cái “tôi” tác giả trực tiếp bộc lộ tình cảm, cảm xúc và những rung động nội tâm. Trong tản văn, yếu tố trữ tình thường được thể hiện thông qua cảm xúc của người kể chuyện, người quan sát hay người miêu tả – tất cả đều là những chủ thể phản ánh góc nhìn cá nhân trước thế giới và con người.
– Cái “tôi” của tác giả trong sáng tác văn học là tập hợp những đặc điểm riêng biệt, nổi bật tạo nên phẩm chất tinh thần độc đáo của người sáng tạo. Dấu ấn này hiện diện xuyên suốt trong tác phẩm văn học nói chung, đặc biệt rõ nét ở những thể loại giàu yếu tố trữ tình như thơ trữ tình, tùy bút, tản văn… Người đọc có thể nhận biết cái “tôi” đó qua quan niệm về cái đẹp, cách nhìn nhận và cảm nhận thế giới cùng con người, cũng như qua phong cách biểu đạt riêng biệt, giàu tính sáng tạo và thẩm mĩ của tác giả.
4. Ngôn ngữ văn học
– Ngôn ngữ văn học là ngôn ngữ được sử dụng trong các tác phẩm văn chương, mang tính nghệ thuật đặc trưng và khác biệt so với ngôn ngữ đời thường.
– Ngôn ngữ văn học có những đặc điểm sau:
+ Tính biểu cảm, truyền cảm: Ngôn ngữ văn học có khả năng chứa đựng và khơi dậy nhiều cung bậc cảm xúc, tình cảm phong phú trong người đọc, giúp người đọc đồng cảm và hòa mình vào thế giới nội tâm của tác giả.
+ Tính đa nghĩa: Thông qua các biện pháp tu từ như ẩn dụ, nhân hóa, tượng trưng,... ngôn ngữ văn học thường mang nhiều tầng ý nghĩa phong phú, cho phép người đọc khám phá và cảm nhận đa chiều, sâu sắc hơn về nội dung tác phẩm.
+ Tính hình tượng: Ngôn ngữ văn học có sức mạnh khơi gợi hình ảnh sinh động, tạo nên những hình tượng nghệ thuật cụ thể, giúp người đọc dễ dàng hình dung sự vật, sự việc và từ đó phát sinh những liên tưởng và suy đoán thú vị.
+ Tính thẩm mĩ: Ngôn ngữ trong tác phẩm văn học thường được gọt giũa, chọn lọc kỹ lưỡng, vượt lên trên ngôn ngữ thông thường để đạt tới giá trị nghệ thuật cao, tạo nên những rung động sâu sắc về mặt thẩm mĩ cho người đọc.
– Ngoài các đặc điểm chung của ngôn ngữ văn học, ngôn ngữ trong tùy bút và tản văn còn mang nét riêng biệt đặc trưng của thể loại, đó là sự thấm đượm chất thơ và dấu ấn cá nhân đậm nét của tác giả, góp phần làm tăng sức hấp dẫn và chiều sâu cho tác phẩm.
Ví dụ:
Tôi yêu sông xanh, núi tím; tôi yêu đôi mày ai như trăng mới in ngần và tôi cũng xây mộng ước mơ, nhưng yêu nhất mùa xuân không phải là vì thế.
Mùa xuân của tôi – mùa xuân Bắc Việt, mùa xuân của Hà Nội – là mùa xuân có mưa riêu riêu, gió lành lạnh, có tiếng nhạn kêu trong đêm xanh, có tiếng trống chèo vọng lại từ những thôn xóm xa xa, có câu hát huê tình của cô gái đẹp như thơ mộng…
(Vũ Bằng, Thương nhớ mười hai)
