I. Cấu tứ và yếu tố tượng trưng trong thơ
1. Cấu tứ, tứ thơ
− Xét từ góc độ tâm lí sáng tạo, tứ thể hiện sự hình dung của nhà thơ về cách triển khai bài thơ và chính sự hình dung đó chi phối việc nhà thơ lựa chọn giọng điệu, hình ảnh, ngôn từ phù hợp, đảm bảo cho bài thơ xuất hiện như một chỉnh thể nghệ thuật sống động. Qua đó, chỉnh thể ấy sẽ giúp nhà thơ bộc lộ quan niệm, tâm trạng, cảm xúc, ấn tượng của mình về đối tượng nào đó một cách trọn vẹn nhất.
− Cần phải nói thêm rằng, tứ khác với ý ở chỗ ý tồn tại ở dạng ý tưởng sơ khai, ban đầu, trần trụi, khô khan, chưa thể hiện màu sắc chủ quan trong cách cảm thụ, nhìn nhận của nhà thơ. Trong khi đó, tứ đã manh nha thể hiện sự hoá thân của ý vào những ý tưởng sống động mang nhiều dấu ấn của chủ thể sáng tạo.
➜ Tóm lại, việc tìm tứ hay cấu tứ là một việc quan trọng đối với nhà thơ. Khi tứ nảy sinh trong tâm thức sáng tạo của nhà thơ thì bóng dáng của bài thơ tương lai xuất hiện.
2. Yếu tố tượng trưng
− Bàn về yếu tố tượng trưng, chúng ta có thể hiểu theo những cách sau:
+ Có thể xem đây là loại yếu tố phổ biến trong sáng tác thi ca mọi thời, khi nhà thơ không muốn hình ảnh, hình tượng trong bài thơ chỉ là hình ảnh, hình tượng phản chiếu bề mặt trực tiếp của thế giới khách quan hay mang tính chất truyền cảm thuần tuý, quen thuộc với logic thông thường mà muốn chúng mang một nét nghĩa mới − một hàm ý sâu xa, gợi dẫn về một điều gì đó bao quát, trừu tượng, mơ hồ hơn. Khi ấy, những nhà thơ sẽ sáng tạo ra yếu tố mang tính chất tượng trưng.
+ Bên cạnh đó, cũng có thể nhìn nhận yếu tố tượng trưng như một loại yếu tố đặc thù của những sáng tác thi ca chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa tượng trưng (gắn với sự hình thành và phát triển của trường phái thơ tượng trưng, ra đời từ nửa sau thế kỉ XIX cùng với một hệ thống quan niệm mới về thế giới, về mối quan hệ giữa con người với tạo vật, đặc biệt là về những khả năng của thi ca trong việc khám phá những tương quan bí ẩn giữa con người và vũ trụ).
− Nói đến yếu tố tượng trưng, trước hết phải nói đến hình ảnh mang tính biểu tượng/ biểu tượng/ hệ thống biểu tượng trong bài thơ. Sở dĩ, mọi hình ảnh, hình tượng thơ đều đã mang tính chất tượng trưng. Thế nhưng, với những sáng tác thuộc trường phái thơ tượng trưng hoặc thuộc loại hình thơ tượng trưng, tính chất này đã đạt một chất lượng mới. Điều này liên quan đến sự ý thức của nhà thơ về những mối tương giao trong đời sống.
− Trong loại hình ảnh, biểu tượng này, cái được nói tới trực tiếp chỉ mang tính chất gợi dẫn, đưa người đọc tới một cảm nhận bao trùm hơn về cuộc đời, thiên nhiên, tạo vật.
− Để xây dựng nên những biểu tượng đó, nhà thơ thường dùng nhiều thủ pháp như:
+ Làm nhoè mờ những đường nét tạo hình cụ thể của các đối tượng được nói đến.
+ Ghép vào một mối những cảm nhận vốn do các giác quan khác nhau thu nhận được.
+ Đặt bên nhau những cụm từ, hình ảnh mà nhìn bề ngoài không thấy rõ mối liên hệ.
+ Đẩy lên đến mức tưởng như cực đoan những mối liên hệ, liên tưởng.
+ Phá vỡ quan hệ logic thông thường giữa các bộ phận văn bản.
+ Theo đuổi một chất nhạc mơ hồ thông qua những cách tạo nhịp mới lạ, đầy ngẫu hứng.
+ ...
− Lưu ý: Tính chất tượng trưng được thể hiện rất khác nhau trong thơ của từng nhà thơ, từng thời đại, từng dân tộc. Muốn hiểu được tính chất tượng trưng đó, người đọc buộc phải nắm được những mã văn hoá vốn tồn tại như một yếu tố nền tảng chi phối nó. Đây là căn cứ để phân biệt từng kiểu tượng trưng thuộc mỗi thời kì, mỗi quốc gia khác nhau. Bên cạnh đó, khi phân tích yếu tố tượng trưng, biểu tượng tượng trưng ta cũng cần nói đến những ám ảnh riêng từng phủ bóng lên mỗi đời thơ, mỗi số phận nhà thơ cụ thể.
II. Ngôn ngữ văn học
− Khái niệm:
+ Là ngôn ngữ biểu đạt đặc thù của sáng tác văn học.
+ Được tạo nên dựa trên sự kết hợp giữa nền tảng ngôn ngữ chung của đời sống (do nhân dân sáng tạo) cùng sự lao động, tìm tòi, khám phá đầy say mê của nhà văn.
− Đặc điểm:
+ Tính hư cấu.
+ Tính thẩm mĩ.
+ Tính chính xác.
+ Tính đa nghĩa.
+ Tính tạo hình.
+ Tính biểu cảm.
+ Tính cá thể hoá.
+ ...
− Tính đa nghĩa là một trong những tính chất nổi bật của ngôn từ trong văn học, bởi từ ngữ không chỉ có nghĩa đen, nghĩa gốc mà còn có nghĩa mới, nghĩa phát sinh do chúng thường được đặt trong những cấu trúc hay ngữ cảnh đặc biệt.
Ví dụ: Xét bài thơ Bánh trôi nước của Hồ Xuân Hương:
Thân em vừa trắng lại vừa tròn,
Bảy nổi ba chìm với nước non.
Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn,
Mà em vẫn giữ tấm lòng son.
