I. Lý thuyết
− Trong bài 2, hiện tượng phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường trong sáng tạo văn học đã được đề cập thông qua các ví dụ tiêu biểu thuộc thể loại thơ. Sang bài này, vấn đề ấy tiếp tục được khai thác sâu hơn với hệ thống ngữ liệu chủ yếu từ thể loại văn xuôi.
− Dù thuộc bất kỳ thể loại nào, việc phá vỡ quy tắc ngôn ngữ thông thường khi được thực hiện một cách chủ động và sáng tạo đều nhằm mục đích: thể hiện góc nhìn riêng biệt của người viết về đối tượng; khơi gợi những liên tưởng độc đáo, mới mẻ cho người đọc; đồng thời làm phong phú hình thức diễn đạt, góp phần tránh sự lặp lại, nhàm chán trong ngôn ngữ.
II. Thực hành
1. Câu thơ nào dưới đây cho thấy tác giả đã thể hiện sự sáng tạo bằng cách phá vỡ những quy tắc ngôn ngữ thông thường? Dựa vào đâu bạn kết luận như vậy?
a. Xanh om cổ thụ tròn xoe tán,
Trắng xoá tràng giang phẳng lặng tờ.
(Hồ Xuân Hương, Cảnh thu)
b. Trong vườn đêm ấy nhiều trăng quá,
Ánh sáng tuôn đầy các lối đi.
(Xuân Diệu, Trăng)
a. Theo cách nói phổ biến, thông thường (danh từ đặt trước tính từ): "cổ thụ xanh om", "tán tròn xoe", "tràng giang trắng xoá". Ở đây, Hồ Xuân Hương lại đặt tính từ trước danh từ: "xanh om cổ thụ", "tròn xoe tán", "trắng xoá tràng giang". Ngoài ra, phép so sánh "phẳng lặng (như) tờ" cũng được Hồ Xuân Hương lược bỏ từ "như". Ở hai dòng thơ trên, dựa vào hình thức để kết luận như vậy.
b. Trong dòng thơ "Trong vườn đêm ấy nhiều trăng quá,", "nhiều trăng" là một cách kết hợp mới mẻ, bởi lượng từ "nhiều" hay "ít" thông thường không kết hợp với danh từ "trăng" (vì trăng chỉ có một). Cách diễn đạt này hàm ý rằng trong vườn đêm ấy tràn ngập ánh trăng. Tiếp theo, trong dòng thơ "Ánh sáng tuôn đầy các lối đi.", việc sử dụng từ "tuôn" để nói về sự tràn ngập ánh sáng của trăng cũng là một sự sáng tạo độc đáo, khác với cách nói thông thường, phổ biến. Ở hai dòng thơ trên, dựa vào hình thức để kết luận như vậy.
2. Chỉ ra cụm từ có cách kết hợp từ không bình thường và phân tích hiệu quả của cách kết hợp đó ở hai câu sau:
a. Đó là vẻ đẹp trầm mặc nhất của sông Hương, như triết lí, như cổ thi, kéo dài mãi đến lúc mặt nước phẳng lặng của nó gặp tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga tận bờ bên kia, giữa những xóm làng trung du bát ngát tiếng gà...
(Hoàng Phủ Ngọc Tường,
Ai đã đặt tên cho dòng sông?)
b. Để khi khoác ba lô lần đầu về Đất Mũi, rằng, thôi thì, ta cứ lỏng tay thơ thẩn với Cà Mau.
(Trần Tuấn, Cà Mau quê xứ)
a. Trong câu văn trên, "bát ngát tiếng gà" là cụm từ có cách kết hợp không bình thường. "Bát ngát" vốn là từ chỉ không gian, không thể bổ nghĩa cho "tiếng gà". Thông thường, người ta thường nói "xao xác tiếng gà", "vang rộn tiếng gà" hay "văng vẳng tiếng gà",... Tuy nhiên, ứng với "tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga tận bờ bên kia", cụm từ "bát ngát tiếng gà" lại trở nên hợp lí, góp phần biểu đạt sự xa xăm, rộng mở của không gian.
b. Trong câu văn trên, cụm từ "lỏng tay thơ thẩn với Cà Mau" có cách kết hợp từ không bình thường. "Lỏng tay" thường dùng khi nói về việc cầm, nắm thứ gì đó; nghĩa chuyển của "lỏng tay" là không quá chặt chẽ, khắt khe. Theo quy tắc ngôn ngữ thông thường, người ta có thể nói "thảnh thơi thơ thẩn với Cà Mau" hoặc "rảnh tay thơ thẩn với Cà Mau",... Ở câu văn này, cách dùng cụm từ "lỏng tay" thể hiện trạng thái tâm lí thoải mái, nhẹ nhõm của tác giả khi tới Cà Mau.
3. Tìm các từ ngữ có thể kết hợp hợp lí với cụm từ cái nắng trong câu sau. So sánh những cụm từ mà bạn tạo ra với cụm từ cái nắng miệt mài để thấy tác dụng của phương án kết hợp mà tác giả lựa chọn.
Thế là cãi nhau, hai thằng miền Trung giữa cái nắng miệt mài bên những hạt phù sa sinh nở khởi từ hai chữ "quê nhà" ấy của thi sĩ đất Bắc.
(Trần Tuấn, Cà Mau quê xứ)
4. Nhận xét đặc điểm các cụm từ in đậm trong hai câu sau và phân tích giá trị biểu đạt của từng trường hợp:
a. Giờ tới lượt bạn tôi gửi lại nơi này mấy đọt phù sa thơ kèm chút gió Lào cố quận.
(Trần Tuấn, Cà Mau quê xứ)
b. Con Sông Đà tuôn dài tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng Hai và cuồn cuộn mù khói núi Mèo đốt nương xuân.
(Nguyễn Tuân, Người lái đò Sông Đà)
a. Trong câu văn trên, cụm từ "đọt phù sa" là một cách kết hợp từ không bình thường. Thông thường, người ta dùng cụm "hạt phù sa" để chỉ những phần tử nhỏ mịn trong dòng nước sông. Tuy nhiên, từ "đọt" thường dùng để chỉ những phần non của cây cối (như "đọt mồng tơi", "đọt bí") lại được kết hợp với "phù sa". Ở đây, tác giả đã nhân hoá và tạo hình cho phù sa, khiến chúng như đang nhú lên, sinh sôi và tươi non như đọt cây. Từ đó, "phù sa" không chỉ là chất bồi đắp của sông mà còn trở thành một biểu tượng giàu sức sống. Nhờ đó, câu văn không chỉ miêu tả hiện thực mà còn chuyển tải tình cảm nhẹ nhàng, tinh tế qua một cách nói sáng tạo, mới mẻ.
b. Câu văn trên có hai cụm từ đáng chú ý về đặc điểm kết hợp từ và hiệu quả biểu đạt:
− "Áng tóc trữ tình" là cụm từ có kiểu kết hợp mới lạ. Từ "áng" vốn thường dùng trong các cụm quen thuộc như "áng mây", "áng thơ" − chỉ những vật thể nhẹ, mềm, thường mang sắc thái thơ mộng, trừu tượng. Ở đây, Nguyễn Tuân đã ghép "áng" với "tóc" để gợi hình dung dòng sông như một mái tóc dài, mềm mại. Ngoài ra, khi thêm cụm "trữ tình", tác giả càng làm nổi bật vẻ duyên dáng, lãng mạn và nên thơ của dòng sông Đà. Cách kết hợp này không chỉ giúp tạo hình mà còn làm nổi bật cảm xúc yêu mến, ngợi ca dòng sông như một sinh thể nghệ thuật.
− "Cuồn cuộn mù khói núi Mèo đốt nương xuân" là cụm từ có trật tự bất thường, không theo cú pháp logic thông thường. Nếu diễn đạt rõ ràng hơn, có thể nói: "cuồn cuộn khói đốt nương vào ngày xuân, bốc mù trên những dãy núi người Mèo ở". Tuy nhiên, việc đảo trật tự từ lại giúp câu văn gợi nhiều liên tưởng thú vị.
