"Hàng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm mơn man của buổi tựu trường" - ấy là những câu văn mở đầu tác phẩm "Tôi đi học" của Thanh Tịnh - một tác phẩm rất "thu" của buổi tựu trường, của tuổi học trò.
Xuất bản năm 1941, truyện ngắn "Tôi đi học" diễn tả lần đầu tiên tới trường của một cậu bé lớp nhất. Buổi đầu với những bỡ ngỡ lo lắng vô hình mà chỉ bạn chặt lấy vạt áo mẹ, Dương đôi mắt bé chiêm ngưỡng ngôi trường Mĩ Lí "trông vừa xinh xắn vừa oai nghiêm như cái đình làng Hòa Ấp". Những cậu học trò mới cũng như con chim đứng bên bờ tổ [...] Thèm vụng và ước ao thầm được như những người học trò cũ, biết lớp biết thầy để khỏi phải rụt rè trong cảnh lạ". Rụt rè là thế nhưng nơi đâu khi đã thấy thân thuộc thì lại là những chuyến nghịch ngợm như lội qua sông thả diều như thằng Quý và đi ra đồng nô đùa như thằng Sơn, qua làng Hòa Ấp bẫy chim với thằng Minh, là cái nghịch vô tư của tuổi học trò. Hai yếu tố ngoan ngoãn và nghịch ngợm, rụt rè và bạo dạn xuất hiện trong tác phẩm là để đan cài, hòa trộn hài hòa đặc tính của tuổi học trò. Tiếp đó 28 cậu học trò sắp hàng đều đặn điểm danh vào lớp. Nhân vật tôi bước vào lớp học cũng như mở ra cho độc giả một không gian mới với "một mùi hương lạ xông lên trong lớp" - hương thơm mùi bàn ghế mới, học trò mới, của sự nảy nở tình bạn mới:"Tôi nhìn người bạn tí hon ngồi bên tôi một người bạn tôi chưa hề quen biết, nhưng lòng tôi vẫn không cảm thấy xa lạ chút nào" - Thanh Tịnh viết cho sự bỡ ngỡ, sự nghịch ngợm và sự quyến luyến của tình bạn, tất cả là vẻ đẹp của tuổi học trò. Chỉ từng ấy sự việc trôi qua nhưng dưới ngòi bút tài hoa của Thanh Tịnh làm câu chuyện trở nên tươi đẹp, trong trẻo đến nao lòng. Đó là cả một quá trình lao động ngôn từ bằng nghệ thuật tự sự xen biểu cảm và miêu tả với những rung động tinh tế khắc họa lên trang văn thấm đượm chất thơ trữ tình êm dịu.
Đó cũng chính là lý do tôi không muốn tách rời giữa văn Thanh Tịnh và thơ Thanh Tịnh. Từ nội dung đi đến nghệ thuật đều mang một lời thủ thỉ nhẹ nhàng gửi gắm tới tuổi học trò hồn nhiên, vô tư nhất trong cuộc đời mỗi người. Quả là một tác phẩm đẹp!
