Thực hành tiếng Việt:
Câu đặc biệt và câu rút gọn
I. Lý thuyết
1. Câu rút gọn
- Câu rút gọn là câu đã lược bỏ một hoặc một số thành phần bắt buộc trong câu.
- Tác dụng:
+ Làm cho câu ngắn gọn, vừa thông tin được nhanh vừa tránh lặp lại các từ ngữ đã xuất hiện trong câu đứng trước, đồng thời liên kết với câu đứng trước chặt chẽ hơn.
Ví dụ: Đây là chiếc áo ba tôi chỉ bận khi có giỗ kị. Bây giờ ba tôi thong thả bận vô. (Anh Đức)
Câu Bây giờ ba tôi thong thả bận vô. rút gọn thành phần phụ bắt buộc của cụm từ làm vị ngữ đó là chiếc áo ba tôi chỉ bận khi có giỗ kị.
+ Trong một số trường hợp, việc lược bỏ chủ ngữ còn ngụ ý: hành động, đặc điểm nêu ở vị ngữ là của mọi người.
Ví dụ: Ăn quả nhớ kẻ trồng cây. (Tục ngữ)
Việc loại bỏ chủ ngữ ở đây giúp cho câu tục ngữ không bị giới hạn gắn với một đối tượng nào. Từ đó, nó giúp hiệu quả giáo dục rộng rãi hơn, gửi gắm bài học đạo lý cho con người.
2. Câu đặc biệt
- Câu đặc biệt là câu không được cấu tạo theo mô hình chủ ngữ - vị ngữ, thường được dùng để xác định bối cảnh (thời gian, nơi chốn, tình huống,...), sự có mặt của người, vật, hiện tượng; gọi đáp; biểu lộ cảm xúc hoặc sự đánh giá.
Ví dụ: Đám người nhốn nháo lên. Tiếng reo. Tiếng vỗ tay. (Nam Cao)
Việc sử dụng hai câu đặc biệt: Tiếng reo, Tiếng vỗ tay giúp cho đoạn văn trở nên sinh động, nhấn mạnh về các âm thanh tạo nên sự nhốn nháo.
II. Luyện tập
Bài 1: Tìm câu rút gọn trong những câu sau. Xác định thành phần bị lược bỏ và chỉ ra văn cảnh cho phép hiểu đúng, hiểu rõ nghĩa của mỗi câu rút gọn tìm được.
a. Tiếng hát ngừng. Cả tiếng cười. (Nam Cao)
Câu rút gọn là: Cả tiếng cười.
Văn cảnh cho phép hiểu đúng nghĩa của câu rút gọn trên là: Câu trước đó nói về việc ngừng cất lên tiếng hát, câu đằng sau có trợ từ "cả" thể hiện ý nghĩa của câu sau là tiếng cười ngừng lại với tiếng hát.b. Hai người qua đường đuổi theo nó. Rồi ba bốn người, sáu bảy người. (Nguyễn Công Hoan)
Câu rút gọn là: Rồi ba bốn người, sáu bảy người.
Văn cảnh cho phép hiểu đúng nghĩa của câu rút gọn trên là: Câu trước đó nói về hành động "đuổi theo" do hai người thực hiện, câu đằng sau có trợ từ "rồi" thể hiện ý nghĩa của câu sau là số lượng người thực hiện tiếp tục hành động đó tăng lên.
c. Cũng chỉ được bằng ấy câu, ông lão lại lật đật bỏ đi nơi khác. Còn phải kể cho người khác biết chứ. (Kim Lân)
Văn cảnh cho phép hiểu đúng nghĩa của câu rút gọn trên là: Câu trước đó có chủ ngữ là "ông lão" là chủ thể của hành động. Ông lão chỉ dừng lại ở một câu chuyện mới, sau đó lại nhanh chóng rời khỏi nơi đó để chuyển sang kể tiếp cho người khác. Câu tiếp theo là hành động tiếp nối hành động trước đó, người thực hiện cũng là "ông lão".
d. Anh cảm thấy yên tâm, và cái ý định đưa vợ con đi chơi đây đó mỗi nơi một tí cho mở mang tầm mắt cứ nhạt dần. Ngại, rất ngại. Ban ngày bận bù đầu lên ở cơ quan. (Trần Đức Tiến)
Văn cảnh: Anh muốn thực hiện một kế hoạch với vợ con nhưng ngại, lười và sự bận rộn vào ban ngày khiến ý định đó trở nên khó khăn. Cả ba câu cùng chung chủ thể thực hiện là "Anh".
Bài 2: Trong những câu sau, thành phần nào đã bị lược bỏ? Những câu đó được sử dụng trong hoàn cảnh, tình huống giao tiếp nào?
a. Chớ thấy sóng cả mà ngã tay chèo. (Tục ngữ)
Thành phần bị lược bỏ là chủ ngữ.
b. Đi một ngày đàng, học một sàng khôn. (Tục ngữ)
Thành phần bị lược bỏ là chủ ngữ.
c. Hãy cứu lấy Trái Đất! (Khẩu hiệu)
Thành phần bị lược bỏ là chủ ngữ.
Câu khẩu hiệu trên dùng trong hoàn cảnh kích động, cổ vũ hoặc thúc đẩy hành động của con người.
d. Sống, làm việc theo Hiến pháp và pháp luật! (Khẩu hiệu)
Thành phần bị lược bỏ là chủ ngữ.
Câu khẩu hiệu trên dùng trong hoàn cảnh muốn kêu gọi, khích lệ hoặc tuyên bố mục tiêu.
Bài 3: Tìm câu đặc biệt trong những câu dưới đây. Chỉ ra ý nghĩa, tác dụng của mỗi câu đặc biệt tìm được.
a. Chao ôi! Ông lão nhớ làng, nhớ cái làng quá. (Kim Lân)
Câu đặc biệt: Chao ôi!
b. Khốn nạn! Nào tôi có tiếc gì đâu? (Ngô Tất Tố)
c. Thu! Để ba con đi. (Nguyễn Quang Sáng)
Câu đặc biệt: Thu!
d. Đình chiến. Các anh bộ đội đội nón lưới có gắn sao kéo về đầy nhà Út. (Nguyễn Thi)
Câu đặc biệt: Đình chiến.
Ý nghĩa: Câu văn như lời thông báo ngắn gọn về một cuộc chiến đang dừng lại, tạo ấn tượng về sự hành động.
e. Một đêm mùa xuân. Trên dòng sông êm ả, cái đồ cũ của bác tài Phán từ từ trôi. (Nguyên Hồng)
Câu đặc biệt: Một đêm mùa xuân.
Ý nghĩa: Câu văn sử dụng để làm nổi bật một tình tiết quan trọng, tạo ra sự chú ý đặc biệt về thời gian.
Bài 4: Viết đoạn văn (khoảng 8 - 10 dòng) nêu cảm xúc của em khi đến tham quan một di tích lịch sử, trong đoạn văn có sử dụng câu đặc biệt (hoặc câu rút gọn).
Gợi ý:
1. Hình thức
- Đoạn văn.
- Dung lượng: Khoảng 8 - 10 dòng.
- Sử dụng câu rút gọn hoặc câu đặc biệt trong đoạn văn.
2. Nội dung
* Mở đoạn:
- Giới thiệu di tích lịch sử.
- Khái quát cảm xúc chung về di tích đó.
* Thân đoạn:
- Tổng quát về di tích.
- Miêu tả những nét đặc sắc của di tích.
- Bày tỏ cảm xúc về một điểm nổi bật nhất của di tích đó.
* Kết đoạn:
- Nêu bài học, cảm nghĩ khi được đến tham quan khu di tích.
