Mẹ và quả SVIP

ĐỌC VĂN BẢN: MẸ VÀ QUẢ

I. TÌM HIỂU CHUNG VỀ TÁC GIẢ, TÁC PHẨM

1. TÁC GIẢ

- Nguyễn Khoa Điềm sinh ngày 15 tháng 4 năm 1943, tại thôn Ưu Điềm, xã Phong Hòa, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế.

- Quê quán: làng An Cựu, xã Thủy An, thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế.

- Ông sinh ra trong một gia đình trí thức, giàu truyền thống yêu nước và tinh thần cách mạng.

- Ông học tập và trưởng thành ở miền Bắc, tham gia chiến đấu và học tập ở miền Nam. 

- Thơ của ông giàu chất suy tư, xúc cảm dồn nén, mang màu sắc trữ tình chính luận.

- Tác phẩm: Đất ngoại ô (thơ, 1973); Cửa thép (ký, 1972); Mặt đường khát vọng (trường ca, 1974); Ngôi nhà có ngọn lửa ấm (thơ, 1986),…

2. TÁC PHẨM

a. Thể loại 

b. Phương thức biểu đạt chính

c. Bố cục

- Phần 1 (hai khổ thơ đầu): Lòng mong mỏi đợi chờ và công lao khó nhọc của người mẹ khi chăm sóc cây trái trong vườn.

- Phần 2 (khổ thơ cuối): Sự băn khoăn lo lắng khi mẹ đã già mà mình còn chưa trưởng thành.

II. TÌM HIỂU VĂN BẢN THEO ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI

1. Chủ thể trữ tình

- Bài thơ là lời của tác giả nói với mẹ.

- Tác giả thể hiện những suy nghĩ, tình cảm về công lao của mẹ. Người viết thể hiện sự cảm thông với những nỗi cực nhọc của mẹ và sự day dứt, lo âu khi mẹ đã tới độ tuổi xế chiều.

2. Vần, nhịp

- Tác giả sử dụng thể thơ tự do với cách gieo vần không theo quy tắc, có thể sử dụng cả vần chân, vần lưng rất linh hoạt.

- Cả bài thơ như lời thủ thỉ, tâm tình mà nhà thơ gửi tới mẹ, tác giả chủ yếu bộc bạch tâm sự của mình và không chú ý nhiều đến việc ngắt nhịp. Nhịp của bài thơ theo mạch cảm xúc mà trở nên linh hoạt, không gò bó.

3. Từ ngữ, hình ảnh

- Từ ngữ, hình ảnh bình dị, quen thuộc: tay mẹ vun trồng; mùa quả lặn rồi lại mọc (“lặn” là hết mùa, “mọc” là bắt đầu mùa ra trái mới); Mặt Trời, Mặt Trăng; bí và bầu; giọt mồ hôi mặn; …

- Từ ngữ mang tính hình tượng:
+ “lớn lên”: sự trưởng thành, khôn lớn của những người con.

+ “lớn xuống”: sự chín muồi của những quả bí, quả bầu.

+ Từ “quả”: có ý nghĩa tượng trưng trong các câu thơ 9 và 12 (khổ 3), chỉ những đứa con lớn lên bằng tình yêu và sự săn sóc ân cần của mẹ.

+ Hình ảnh “bàn tay mẹ mỏi”: người mẹ đến tuổi xế chiều.

+ Hình ảnh “quả non xanh”: những đứa con còn trẻ, còn nông nổi, dại khờ, luôn cần có mẹ.

--> Từ ngữ, hình ảnh phong phú, nhiều tầng nghĩa giúp tác giả thể hiện tình cảm, cảm xúc; giúp người đọc cảm nhận được hình ảnh người mẹ chịu thương chịu khó, chăm lo cho đàn con.

4. Biện pháp tu từ

- Điệp ngữ (những mùa quả): nhấn mạnh công lao, sự tảo tần của mẹ. Công việc vun trồng ngày này sang ngày khác, mùa này sang mùa khác của mẹ diễn ra có vẻ đơn giản, nhưng hàm chứa nhiều mong mỏi lớn lao của mẹ.

- Đối lập (lặn - mọc; lớn lên - lớn xuống): kết quả công lao khó nhọc của mẹ.

    + “những mùa quả lặn rồi lại mọc” tiếp nối nhau, đem lại cuộc sống no đủ cho đàn con, cho gia đình. 

    + “Lũ chúng tôi từ tay mẹ lớn lên/Còn những bí và bầu thì lớn xuống” nhấn mạnh vào công sức chăm sóc của mẹ, những đứa con cao lớn dần lên cả về thể chất lẫn đời sống tâm hồn; còn bí, bầu thì lớn xuống dài to ra.

- So sánh (quả - như Mặt Trời, như Mặt Trăng): cây phát triển, liên tục cho quả từ mùa này tới mùa khác như sự lặn và mọc của Mặt Trời, Mặt Trăng.

- Ẩn dụ (chúng tôi, một thứ quả trên non xanh): những đứa con còn trẻ, còn nông nổi, dại khờ, luôn cần có mẹ.

- Nói giảm – nói tránh (ngày bàn tay mẹ mỏi): nhắc đến hình ảnh mẹ đã sang tuổi già yếu với cách nói nhẹ nhàng, gợi nhiều cảm xúc.

--> Bài thơ kết hợp nhiều biện pháp tu từ giúp tác giả thể hiện những tình cảm, đồng thời nêu được những suy ngẫm, triết lí thâm trầm, sâu lắng về mẹ; khiến bài thơ có những hình ảnh sinh động.

III. Trả lời câu hỏi ở sách giáo khoa

Câu 1 (trang 28, SGK Ngữ văn 7 tập 2)

Bài thơ là lời của ai, nói với ai và về điều gì? Tâm trạng và thái độ của người nói như thế nào?

Bài thơ là lời của tác giả nói với mẹ về công lao trời bể của mẹ hiền. Nguyễn Khoa Điềm thể hiện sự thấu hiểu với những vất vả, nhọc nhằn mà người mẹ đã trải qua, ca ngợi công lao của mẹ, day dứt khi chưa đền đáp được công lao to lớn ấy.

Câu 2 (trang 28, SGK Ngữ văn 7 tập 2)

Người mẹ trong bài thơ không được miêu tả trực tiếp, nhưng người đọc vẫn nhận ra được phẩm chất của bà qua những dòng thơ nào?

Phẩm chất của người mẹ chủ yếu được thể hiện qua các dòng thơ ở khổ 1 và 2.

Câu 3 (trang 28, SGK Ngữ văn 7 tập 2)

Phân tích nét độc đáo của bài thơ thể hiện qua một trong các yếu tố: từ ngữ, hình ảnh, vần, nhịp, biện pháp tu từ,...

- Bài thơ viết theo thể thơ tự do, gồm ba khổ, gieo vần hỗn hợp, ngắt nhịp linh hoạt.

- Từ ngữ, hình ảnh vừa bình dị, quen thuộc vừa mang tính tượng.

- Biện pháp tu từ như điệp ngữ (những mùa quả), đối lập (lặn - mọc, lớn lên - lớn xuống), so sánh (quả - như Mặt Trời, như Mặt Trăng), ẩn dụ (chúng tôi, một thứ quả trên non xanh), nói giảm - nói tránh (ngày bàn tay mẹ mỏi).

--> Những yếu tố nghệ thuật này vừa giúp tác giả thể hiện cảm xúc chân thành, đồng thời nêu được những suy ngẫm, triết lí thâm trầm, sâu lắng của tác giả về mẹ.

Câu 4 (trang 28, SGK Ngữ văn 7 tập 2)

Ở hai dòng thơ cuối, vì sao nhà thơ lại “hoảng sợ” khi nghĩ mình vẫn còn là “một thứ quả non xanh”? (Gợi ý: “Quả non xanh” chỉ điều gì? Tại sao điều ấy làm tác giả “hoảng sợ”?). Bài thơ thể hiện được vẻ đẹp gì trong suy nghĩ, tình cảm của nhà thơ?

- Quả non xanh: nghĩa đen – quả chưa chín; nghĩa bóng – người con chưa trưởng thành, chín chắn, chưa báo đáp được ơn sinh thành và dưỡng dục của mẹ.

- Tác giả hoảng sợ khi nghĩ đến lúc mẹ già yếu, gần đất xa trời mà mình vẫn chưa khôn lớn, trưởng thành hoặc chưa đáp đền được công ơn của mẹ.

- Bài thơ cho thấy tình yêu thương, sự trân trọng của nhà thơ đối với mẹ; đồng thời, bộc lộ sự day dứt, xót xa khi chưa làm cho mẹ được thanh thản lúc cuối đời.

Câu 5 (trang 28, SGK Ngữ văn 7 tập 2)

Em thích dòng thơ, khổ thơ nào nhất? Bài thơ nói giúp em được điều gì khi nghĩ về cha mẹ mình?

- Học sinh chọn khổ thơ/câu thơ em thích nhất và lí giải vì sao.

- Học sinh trình bày những điều mà bài thơ đã nói giúp mình khi nghĩ về cha mẹ.