Lý thuyết Bài 6. Thạch quyển, nội lực SVIP

I. Khái niệm thạch quyển

- Khái niệm: Là phần cứng ngoài cùng của Trái Đất, bao gồm vỏ Trái Đất và phần trên của lớp man-ti, còn được gọi là quyển đá.

- Cấu tạo: Bởi các mảng kiến tạo có kích thước lớn nhỏ khác nhau, chuyển động trên lớp man-ti quánh dẻo.

- Vận động kiến tạo ở ranh giới các mảng đã làm thay đổi cấu trúc và hình thái địa hình bề mặt Trái Đất.

II. Nội lực và tác động của nội lực đến sự hình thành địa hình bề mặt Trái Đất

1. Nội lực

- Khái niệm: Là lực phát sinh từ bên trong Trái Đất, sinh ra do sự phân hủy các nguyên tố phóng xạ, sự dịch chuyển của các dòng vật chất theo trọng lực, năng lượng của các phản ứng hóa học trong lòng đất,...

- Nội lực làm dịch chuyển các mảng kiến tạo; hình thành các dãy núi, tạo ra các uốn nếp, đứt gãy; gây ra động đất, núi lửa; làm thay đổi cấu trúc ban đầu, tạo nên cấu trúc mới,... ⇒ biến đổi bề mặt Trái Đất.

2. Tác động của nội lực đến sự hình thành địa hình bề mặt Trái Đất

a. Vận động theo phương thẳng đứng

- Là vận động nâng lên, hạ xuống diễn ra phổ biến ở nhiều nơi trong vỏ Trái Đất, trên một diện tích lớn.

- Làm mở rộng hoặc thu hẹp diện tích của một khu vực một cách chậm chạp và lâu dài ⇒ hiện tượng biển tiến và biển thoái.

- Vận động nâng lên hạ xuống đang diễn ra ở nhiều nơi. Ví dụ: bán đảo Xcan-đi-na-vi ở Bắc Âu (vùng phía bắc của Thụy Điển và Phần Lan được nâng lên, phần lớn lãnh thổ Hà Lan bị hạ xuống.

b. Vận động theo phương nằm ngang

- Làm cho vỏ Trái Đất bị nén ép ở khu vực này, tách dãn ở khu vực khác ⇒ hiện tượng uốn nếp và đứt gãy.

- Tốc độ nén ép và tách dãn diễn ra mạnh nhất ở ranh giới các mảng kiến tạo.

* Hiện tượng uốn nếp:

- Các lớp đá bị xô ép, uốn cong thành các nếp uốn do tác động của lực nén ép theo phương nằm ngang nhưng không phá vỡ tính liên tục của chúng.

- Hiện tượng này xuất hiện ở những nơi đá có độ dẻo cao, điển hình là đá trầm tích.

- Ban đầu, cường độ nén ép yếu, chỉ làm cho các lớp đá bị thay đổi thế nằm ban đầu thành các uốn nếp.

- Về sau, cường độ nén ép tăng mạnh, làm cho khu vực bị nén ép nâng cao kết hợp với tác động của ngoại lực ⇒ bề mặt địa hình bị cắt xẻ thành miền núi uốn nếp.

- Ví dụ: dãy núi U-ran, Thiên Sơn, Hi-ma-lay-a,...

* Hiện tượng đứt gãy:

- Xảy ra ở những vùng đá cứng, làm cho lớp đất đá bị gãy, đứt ra rồi dịch chuyển ngược hướng nhau theo phương gần như thẳng đứng hay nằm ngang ⇒ tạo ra các hẻm vực, thung lũng,... Ví dụ: Thung lũng sông Hồng.

- Cường độ tách dãn yếu thì đá chỉ nứt nẻ không dịch chuyển ⇒ tạo nên các khe nứt.

- Cường độ tách dãn lớn làm cho các lớp đá có bộ phận trồi lên, có bộ phận sụt xuống ⇒ hình thành các địa hào, địa lũy,...

- Ví dụ:

+ Dãy núi Con Voi nằm giữa hai đứt gãy sông Hồng và sông Chảy là địa lũy.

+ Thung lũng sông Rai-nơ ở châu Âu, Biển Đỏ và các hồ dài, hẹp ở Đông Phi,... là các địa hào.